Aranzadi zientzia elkarteak 36ko Gerran desagertutako pertsonak ikertzeko batzorde bat du. Francisco Etxeberria (Beasain, 1957) bertako kide da. Auzitegi mediku gisa egiten du lan. Donostian elkartu gara Etxeberriarekin, unibertsitateko medikuntza fakultateko laborategian.
Nork egiten du lan Aranzadiko batzorde horretn?
2000. urtean hasi ginen eta 2002an Eusko Jaurlaritzarekin hitarmen bat sinatu genuen. Artxibategietan begiratzen duten historialariak, gorpuak lurpetik ateratzen parte hartzen duten arkeologoak; gorpuak aztertzen ditugun antropologoak… gaude. Disziplina aniztasun horri esker, guzti horiek gai hauek ikertzeko beharrezkoak baitira, modu natural batean joan ginen sartuz.
Gorpuak berreskuratzen egiten duzue lan, ala ikerketa eremua zabalagoa da?
Ezin da gorpurik berreskuratu lehenago ez bada testigantzarik hartu edo artxibategietan begiratu ez bada. Ibilbide hori kasu guztietan egin behar da. Aspektu desberdinek transbersalki egiten dugu lan.
Nola hasi zineten 36ko Gerrako gorpuak berreskuratzen?
Leondik deitu gintuzten. Espainian metodologia zientifikoa erabiliz hobi batetik ateratako lehen gorpuak izan ziren. Hiru kide izan ginen han, haien eskariz. Lehenago guda testuinguruetako gorpuak aztertuak genituen, Frantsesen aurkako independentzia gerrakoak, kasu. Horregatik deitu gintuzten. Demokraziaz hitz egiten hasi ginenean, familia batzuek aitzurra hartu eta hobi batzuk ireki zituzten, baina jardun hura moztu egin zen. Kasu honetan, beste modu batean egin nahi genituen gauzak, dokumentatuz, ez zedin ulertzen den, baina era egokian egiten ez den jokaera bat errepikatu. Modu honetan zenbat gorpu diren, zein diren… jakin daiteke, eta beste hobi batzuetan gelditu den duda ekiditen dute: gorpu batzuk berreskuratu dituztela uste da, baina ez dakite batzuk hori 2 edo 200 diren.
Zein prozedura jarraitzen duzue gorpu bat lurpetik ateratzeko?
Beste leku batzuekin alderatuta, hemen gaiarekiko ulermena egon izan da eta oztopo gutxi. Eskatuko duen norbait egon ezean ez ditugu hobiak irekitzen. Horregatik, badira ireki gabeko hobiak. Badugu non daudenaren ideia, baina bertan nor dagoen jakin gabe eta inork eskatu gabe beren lekuan jarraitzen dute. Horregatik mapan ireki ditugunak baino hobi gehiago daude. Eskariarekin hipotesi bat ere egon behar da, esaten dutena ulertzen lagunduko duena. Testigantza asko ditugu bideoz jasoak, jada hilda dagoen jendearenak ere. Horrek denboraren aurka goazenaren ideia bat egiteko ere balio du. Artxibategietan ere informazioa lortzeko arazoak izatea desblokeatuz joan gara, eta egun, errazagoa da artxibero horrek ikerketaren lejitimotasuna eta pertinentzia uler dezan, baina hori ere engrasatuz joan behar izan gara. Informazio hori bilduta, orduan hobia irekitzea planteatzen da, metodologia arkeologiko batekin indusketa arkeologiko bat eginez. Gorpuak laborategi batera eraman eta ikerketa antropologikoak eta froga genetikoak egiten dira, pertsonaren ezaugarri fisikoak, nola erail zuten… ikertzeko. Informazioarekin txostenak osatzen ditugu, era masiboan zabalduz. Batzuek ere kritika egin izan digute horregatik. 10 urtetan familien mentalitatea ere aldatu da. Lehen interes pribatukoa zela zirudiena egun interes publikokoa da. Sozializatu egin da, hori guretzako abantaila da.
Ez da ohiko indusketa bat izango…
Kontuan izan behar da ez zarela ari nekropoli bat edo koba batzuk induskatzen; pertsonak dira, izenekin, identitateekin… Normalean, familiak ondoan ditugula jarduten dugu beti. Egiten ari garen guztia jakin behar dute. Inoiz lehenago galdetzera ere inor joan ez zaion jende horregandik gertu egon garelako dugu sinesgarritasuna. Egun modan ere jarri da, jende askok egiten ditu gai honetan gauzak, baina 2000. urtean ez zegoen gai honetaz gogoratzen zenik, ezta alderdi politikoak ere. Nahasmen handia sortu zuen. Kritikak ere egin zizkiguten. Azkar ulertu zen, baina duda instante bat egon zen, alderdi bakoitzak bere denbora behar izan du gai hau ulertzeko, eta egun, guztiz kontrakoa da.
Gorpuak lurpetik ateratzeko eskaerak edonork egin ditzake?
Partikularrek, oro har, hobiak non dauden jakinarazten digute. Partikularrak, lursailaren jabea bada, gorpuak ateratzea komenigarria litzatekeela esan dezake. Gipuzkoan, udalik ere izan da hori eskatu duena, Zaldibiakoa, kasu. Biktimak nor ziren kontuan hartu gabe, herrian hobi bat egotea sinestezina denaren arrazoipean, aho batez hartu zuten irekitzeko erabakia. Beste leku batzuetan ez dagoen lidergo instituzionala erakusten du horrek, eta hori da guk eskatzen duguna. Hau ez litzateke senitartekoek eskatzen dutelako egin behar, oinarrizko gauza bat delako egin behar da, memoria historikoaren inguruko politika publikoen barruan. Historia baino zerbait gehiago da, giza eskubideekin zerikusia du.
Nola oroitzen duzu Zaldibiako hobiaren esperientzia hura?
Ordurako hainbat hobi genituen ikertuta Euskal Herritik kanpo, baina ez genuen hemen egon zitezkeenaren ideiarik ere ez. Ez soilik Aranzadin; ikerketaren munduan ez zegoen hori zekien inor. Nafarroan agan bai, lan gehiago egina baitzuten, baina EAEn ez. Jendea hil zutela bai, baina non zeuden? agian hilerrietan, gorpuak berreskuratuta. Baina inork ez zuen esaten hobi bat hemen dago. Zaldibiakoaren berri Euskadi Irratira egindako dei batean izan genuen. Kide batzueri elkarrizketa bat egiten ari ziren eta Leon eta Gaztelara joaten ginela azaltzen ari ginen. Zaldibiako pertsona batek deitu eta Euskal Herrian halakoak egonda gu kanpora joateak harritzen zuela esan zuen eta berak bazekiela non zegoen hobi bat. Udalarekin hitz egin eta basoaren erdira eraman gintuen. Orain basoa dena, 1936an mendiko malda zen. Sastrakaz betetako pinudi hartan hemen daude esan zigun. Hasieran dudak izan nituela egia da. Ez zen seinalerik ikusten. Ingurua garbitzen hasi ginenean, hain espazio zabala ez hartzeko esan zigun, eta behatza leku batean jarri zuen. Zulatzen hasi, eta berak seinalatutako lekuan bi gorpu agertu ziren. Berak bi zirela zioen, eta hartara, bazekien zertaz ari zen hizketan. AItarengandik ezagutu zuen istorioa.
Nolako erantzuna izan zuen?
Sorpresa handia izan zen, komunikabideetatik eta instituzio batzuetatik deitu gintuzten. Lehena Roman Sudupe izan zen, Gipuzkoako Foru Aldunditik. Egiten ari ginena ondo iruditzen zitzaiola esan zigun, eta inork edozein traba jarriz gero berari hots egiteko. Hori ere eskertzekoa da, hori ez egitea ere bazuelako. Ez zen arazorik egon, baina horri esker, hurbileko instituzioetan aitortza hurbil hori lortzen hasi ginen. 2002. urtean, abenduko giza eskubideen egunean, Ibarretxe lehendakariak adierazpen instituzional bat egin zuen gai hauek babesten zituztela esanez eta 2003. urtean hitzarmen bat sinatu genuen Eusko Jaurlaritzarekin, egun indarrean jarraitzen duena. Zaldibiakoak eragin zuen hori. Ni Beasaingoa naiz, eta umetatik, CAFeko lurretan, Senpereko gurutzebidean dagoen oroitarri batek beti deitu izan dit arreta. Independentzia gerran leku hartan aurkitutako gorpu batzuk gogoratzen ditu. Frantsesak Gipuzkoatik barrena ihesi doaz. Batzuk Lizarrustitik Iruñera joan ziren; beste batzuk goierri zeharkatu, eta Tolosara jo zuten, eta hau erre, Donostiako gudua iritsi eta gerra amaitu aurretik. Ba frantses batzuk gaizki lurperatuta gelditu ziren hor. Udalak oroitarri hori jartzea ondo dago, baina 36. urtean gertatu zenaz ia ez dago albisterik ere. Hau defizit demokratiko bat da. Nor izango ziren galdetzen nion nire buruari eta denborarekin, eta etxeko albisteekin ere, gure lurraldean gaizki lurperatuta dauden beste pertsona batzuekiko interesa azaleratuz joan zen.
Zaldibiako gorpuak aurkitzean zer sentitu zenuten?
Inpresioa, batez ere, auzitegi medikuntzan esperientziarik ez duten arkeologoek hartu zuten. Gorpu oso zaharrak hezurrezko historia da, ez duzu pertsona imaginatzen. Hemen, aldiz, haragizko eta hezurrezko historia da; ez zara ari gauza bat edo objektu bat induskatzen. Pertsonak dira, identitate bat zuten, ideologia bat, eta horregatik hil zituzten; historia bat, ez dena hain urruna. Gure gurasoek bizi izan duten historia da, eta senitartekoak, lehengusuak, anaiak… daude. Maila horretan hunkitzen du: kontatu dizuten historia, tragikoa, modu objektibo batean ezagutzen duzunean, oso argia den injustizia elementu batean. Zein diren, zer gertatu zen… pentsatzen jartzen zara eta aldi berean, hori ahanzturan gelditzea nola den posible pentsatzen duzu, kakotxen artean demokrazian bizita. Hori hobi guztietan gertatzen da. Duela 15 egun 59 pertsona berreskuratu genituen 30 metro luze zituen hobi batetik; lehenengo bat hil dute, gero beste bat, gero beste bat… eta azkenean 59.era iritsi dira, han, minutu eta erdiz tiro bat jo ziezaioten zain zegoenarengana. Horrek eduki oso berezi bat gehitzen dizu. Ireki dugun azken hobian, haietatik gehienak trenbidetako langileak dira; langile kontzientzia dutenak, sindikatuetako kideak, ezkerrekoak. Istorio honekin, gogora datozkit, Beasainen umetako nire mundua eta langileak lantokitik sartzen eta irteten. Hori bizitzaren errealitatea da: aurrera egitea asko kostatzen da, eta hori gure artean egin ahal izan bada, jendea lanera doalako da, eta arduratsua delako. Horregatik, beste batzuk ni bezala, gauza bitxiagoetan aritu gaitezke, giza gorpuen aztarnak ikertzen bezala. Goizeko seiretatik trenak edo autobusak egiten dagoen jendea dagoelako da posible hori. Horrek bai du meritua, ez nik egiten dudanak.
Zaldibiakoak inlfexio puntu bat sortu zuen…
Zaldibiakoarekin, hainbat gauza hasi ziren. Kritikatuak izan ziren, askok gehiago egin daitekeela uste baitugu. Gure artean ere, hasiera bat izan zen. Zaldibiako gorpuen berri izan ezean, agian urte gehiago beharko genituen hemengo hobien berri izateko. Kanpoan aztertuak geniten hobiak, baina inork ez zigun esaten etxean ere halakoak genituenik. Instituzioen babesa ere ekarri digu: lan hauek finantzaketa hau gabe ere egin ahalko lirateke, baina beste erritmo batean.
Zaldibiako gorpuak ezin izan dituzue idenfitikatu. Hori askotan gertatzen al da?
Hemen, Euskal Herrian, jendearen gehiengoa hilerrietan lurperatu zuten. Kultura katolikoarekin ere zerikusia izan dezake horek; beste modu batera egitea inmoralitate bat da, zigor bat. Normalean hilerrira eramaten zituzten, eta gehienez ere, paretetatik bestaldera lurperatzen zuten. Honek osasunarekin ere du zerikusia. Kasu batzuk hilerrietatik kanpo daude, eta hauetaz informazio gutxiago dago. Beasainen frankistak sartu zituztenean hil zituztenen zerrenda badago; nola eraman zituzten hilerrira eta Goarda Zibilak nola lurperatu zituzten besteengandik aparte. Datu horiek guztiak ditugu. Irregularragoak diren erailketa horietan, ordea, zailagoa da gorpuak aurkitzea. Desagertuta edo hilda dauden pertsonen zerrendak ditugu, non egon daitzkeen ideiarik ere ez dugunak. Goierriko kasuen bereizgarri bat, Goierrin eraildakoen gehiengo handi bat Nafarroan lurperatu zutela da. Lizarrustitik eramaten dituzte, Frantsesek ihes egin zuten komunikazio eje beretik, eta non amaitzen dute? Etxarrin, Lizarrustin…. Lizarrustin errepidean eraildako jendea agertu zen. Ataungo Aiako hilerrian lurperatu zituzten. Lurperatu beharko zituena, gainera, Ataungo kalegarbitzailea edo enterradorea izango zen ziurrenik. Zer gertatu zen data haietan? ez dakigu, ezta nongoak ziren ere. Lizarrustin barrenako komunikazio eje hori euren eskuetan zegoen, eta hor, ziurrenik inoiz aukituko ez dugun jendea desagerrarazi zuten. Beti dago aukera, edozein obra egiterakoan gorpuren bat ager dadin. Donostian, Amaran, hodi batzuk sartzen ari zirela bi hobi aurkitu zituzten, eta lanak gelditu eta abisatu egin zuten. Beste kasuetan ere Aldundiko injeniariek izan zuten sentsibilitatea izango dutela pentsatu nahi dugu, baina nik uste, hori duela 15 urte gertatu izan balitz ez luketela abisatuko. Han izan ginen, eta hobi horietako hainbat pertsona identifikatzea lortu genuen. Ezaguna zen jendea erail zutela Amara inguruetan, baina ez han utzi zituztela lurperatuta. Ikusia dugu Polloeko hilerrira eramaten dituzten pertsonen erregistroak, baina antza, ez zituzten guztiak eraman.
Zein motibazio duzu lan honetan?
Beti aritu naiz mundu honetan baina aparteko motibazio bat ere badago gai honetan: ahaztuak dira. Guztiok biktimetaz hitz egiten dugun testuinguru batean, eta tragediaren balioak orainaz hitz egiteko eta etorkizuna planifikatzeko guztioi balio behar digula onartzen dugunean, ezin da errepresio frankista alde batera utzi, jende askori eragiten dio eta proportzioak ez dira nahikoa ikertu. Atal belikoak baino, gehiago interesatzen zaizkit ondasunen espoliazioak, alde egin behar izan zuen jendea, edota etxeko gizona hil ondoren emakume bat bost seme-alabarekin aurrera nola atera zen ikustea. Ez hitz egin zein muniziorekin hil zuten: Nola atera zen familia hori aurrera? motibazio halako gauza asko dira.
Eta maila pertsonalean?
Azken batean, nire historia da, ez beste batzuena. Ni Laskaibarrekoa naiz, eta umetan, CAF gainean balen zorroak aurkitzen genituen. Ez da historiaurreko gauza bat; nire gurasoei hitz egiten entzun diedan gai bat da. Ez da hain historia urruna. On Zesareo Ugarte gure sendiko medikua zen, eta bere aita hil zuten pertsoak artatu behar izan zituen. Hori ikusteak, hain urruna ez den mundu batekin konektatzen laguntzen dit. Extremaduratik Goierrira etorri diren etorkinez inguratuta gaude, euren sorterrian antzerako istorio bat utzi zutenak. Hori guztia lotuta dago. Diktadura, salbuespen egoerak… edota gure geografian gertatutako mila istorio. Gure historia da: giza eskubideen urraketaz ari garenean, distantziak ez du lekurik; ez distantzia tenporalak ez geografikoak. Txilera noa, baina ez dago distantziarik. Ez dago urrun: gai hauetaz ari garenean, ezer ere ez dago urruti.
Nola oroitzen duzu Zaldibiako hobiaren esperientzia hura?
Ordurako hainbat hobi genituen ikertuta Euskal Herritik kanpo, baina ez genuen hemen egon zitezkeenaren ideiarik ere ez. Ez soilik Aranzadin; ikerketaren munduan ez zegoen hori zekien inor. Nafarroan agan bai, lan gehiago egina baitzuten, baina EAEn ez. Jendea hil zutela bai, baina non zeuden? agian hilerrietan, gorpuak berreskuratuta. Baina inork ez zuen esaten hobi bat hemen dago. Zaldibiakoaren berri Euskadi Irratira egindako dei batean izan genuen. Kide batzueri elkarrizketa bat egiten ari ziren eta Leon eta Gaztelara joaten ginela azaltzen ari ginen. Zaldibiako pertsona batek deitu eta Euskal Herrian halakoak egonda gu kanpora joateak harritzen zuela esan zuen eta berak bazekiela non zegoen hobi bat. Udalarekin hitz egin eta basoaren erdira eraman gintuen. Orain basoa dena, 1936an mendiko malda zen. Sastrakaz betetako pinudi hartan hemen daude esan zigun. Hasieran dudak izan nituela egia da. Ez zen seinalerik ikusten. Ingurua garbitzen hasi ginenean, hain espazio zabala ez hartzeko esan zigun, eta behatza leku batean jarri zuen. Zulatzen hasi, eta berak seinalatutako lekuan bi gorpu agertu ziren. Berak bi zirela zioen, eta hartara, bazekien zertaz ari zen hizketan. AItarengandik ezagutu zuen istorioa.
Nolako erantzuna izan zuen?
Sorpresa handia izan zen, komunikabideetatik eta instituzio batzuetatik deitu gintuzten. Lehena Roman Sudupe izan zen, Gipuzkoako Foru Aldunditik. Egiten ari ginena ondo iruditzen zitzaiola esan zigun, eta inork edozein traba jarriz gero berari hots egiteko. Hori ere eskertzekoa da, hori ez egitea ere bazuelako. Ez zen arazorik egon, baina horri esker, hurbileko instituzioetan aitortza hurbil hori lortzen hasi ginen. 2002. urtean, abenduko giza eskubideen egunean, Ibarretxe lehendakariak adierazpen instituzional bat egin zuen gai hauek babesten zituztela esanez eta 2003. urtean hitzarmen bat sinatu genuen Eusko Jaurlaritzarekin, egun indarrean jarraitzen duena. Zaldibiakoak eragin zuen hori. Ni Beasaingoa naiz, eta umetatik, CAFeko lurretan, Senpereko gurutzebidean dagoen oroitarri batek beti deitu izan dit arreta. Independentzia gerran leku hartan aurkitutako gorpu batzuk gogoratzen ditu. Frantsesak Gipuzkoatik barrena ihesi doaz. Batzuk Lizarrustitik Iruñera joan ziren; beste batzuk goierri zeharkatu, eta Tolosara jo zuten, eta hau erre, Donostiako gudua iritsi eta gerra amaitu aurretik. Ba frantses batzuk gaizki lurperatuta gelditu ziren hor. Udalak oroitarri hori jartzea ondo dago, baina 36. urtean gertatu zenaz ia ez dago albisterik ere. Hau defizit demokratiko bat da. Nor izango ziren galdetzen nion nire buruari eta denborarekin, eta etxeko albisteekin ere, gure lurraldean gaizki lurperatuta dauden beste pertsona batzuekiko interesa azaleratuz joan zen.
Zaldibiako gorpuak aurkitzean zer sentitu zenuten?
Inpresioa, batez ere, auzitegi medikuntzan esperientziarik ez duten arkeologoek hartu zuten. Gorpu oso zaharrak hezurrezko historia da, ez duzu pertsona imaginatzen. Hemen, aldiz, haragizko eta hezurrezko historia da; ez zara ari gauza bat edo objektu bat induskatzen. Pertsonak dira, identitate bat zuten, ideologia bat, eta horregatik hil zituzten; historia bat, ez dena hain urruna. Gure gurasoek bizi izan duten historia da, eta senitartekoak, lehengusuak, anaiak… daude. Maila horretan hunkitzen du: kontatu dizuten historia, tragikoa, modu objektibo batean ezagutzen duzunean, oso argia den injustizia elementu batean. Zein diren, zer gertatu zen… pentsatzen jartzen zara eta aldi berean, hori ahanzturan gelditzea nola den posible pentsatzen duzu, kakotxen artean demokrazian bizita. Hori hobi guztietan gertatzen da. Duela 15 egun 59 pertsona berreskuratu genituen 30 metro luze zituen hobi batetik; lehenengo bat hil dute, gero beste bat, gero beste bat… eta azkenean 59.era iritsi dira, han, minutu eta erdiz tiro bat jo ziezaioten zain zegoenarengana. Horrek eduki oso berezi bat gehitzen dizu. Ireki dugun azken hobian, haietatik gehienak trenbidetako langileak dira; langile kontzientzia dutenak, sindikatuetako kideak, ezkerrekoak. Istorio honekin, gogora datozkit, Beasainen umetako nire mundua eta langileak lantokitik sartzen eta irteten. Hori bizitzaren errealitatea da: aurrera egitea asko kostatzen da, eta hori gure artean egin ahal izan bada, jendea lanera doalako da, eta arduratsua delako. Horregatik, beste batzuk ni bezala, gauza bitxiagoetan aritu gaitezke, giza gorpuen aztarnak ikertzen bezala. Goizeko seiretatik trenak edo autobusak egiten dagoen jendea dagoelako da posible hori. Horrek bai du meritua, ez nik egiten dudanak.
Zaldibiakoak inlfexio puntu bat sortu zuen…
Zaldibiakoarekin, hainbat gauza hasi ziren. Kritikatuak izan ziren, askok gehiago egin daitekeela uste baitugu. Gure artean ere, hasiera bat izan zen. Zaldibiako gorpuen berri izan ezean, agian urte gehiago beharko genituen hemengo hobien berri izateko. Kanpoan aztertuak geniten hobiak, baina inork ez zigun esaten etxean ere halakoak genituenik. Instituzioen babesa ere ekarri digu: lan hauek finantzaketa hau gabe ere egin ahalko lirateke, baina beste erritmo batean.
Zaldibiako gorpuak ezin izan dituzue idenfitikatu. Hori askotan gertatzen al da?
Hemen, Euskal Herrian, jendearen gehiengoa hilerrietan lurperatu zuten. Kultura katolikoarekin ere zerikusia izan dezake horek; beste modu batera egitea inmoralitate bat da, zigor bat. Normalean hilerrira eramaten zituzten, eta gehienez ere, paretetatik bestaldera lurperatzen zuten. Honek osasunarekin ere du zerikusia. Kasu batzuk hilerrietatik kanpo daude, eta hauetaz informazio gutxiago dago. Beasainen frankistak sartu zituztenean hil zituztenen zerrenda badago; nola eraman zituzten hilerrira eta Goarda Zibilak nola lurperatu zituzten besteengandik aparte. Datu horiek guztiak ditugu. Irregularragoak diren erailketa horietan, ordea, zailagoa da gorpuak aurkitzea. Desagertuta edo hilda dauden pertsonen zerrendak ditugu, non egon daitzkeen ideiarik ere ez dugunak. Goierriko kasuen bereizgarri bat, Goierrin eraildakoen gehiengo handi bat Nafarroan lurperatu zutela da. Lizarrustitik eramaten dituzte, Frantsesek ihes egin zuten komunikazio eje beretik, eta non amaitzen dute? Etxarrin, Lizarrustin…. Lizarrustin errepidean eraildako jendea agertu zen. Ataungo Aiako hilerrian lurperatu zituzten. Lurperatu beharko zituena, gainera, Ataungo kalegarbitzailea edo enterradorea izango zen ziurrenik. Zer gertatu zen data haietan? ez dakigu, ezta nongoak ziren ere. Lizarrustin barrenako komunikazio eje hori euren eskuetan zegoen, eta hor, ziurrenik inoiz aukituko ez dugun jendea desagerrarazi zuten. Beti dago aukera, edozein obra egiterakoan gorpuren bat ager dadin. Donostian, Amaran, hodi batzuk sartzen ari zirela bi hobi aurkitu zituzten, eta lanak gelditu eta abisatu egin zuten. Beste kasuetan ere Aldundiko injeniariek izan zuten sentsibilitatea izango dutela pentsatu nahi dugu, baina nik uste, hori duela 15 urte gertatu izan balitz ez luketela abisatuko. Han izan ginen, eta hobi horietako hainbat pertsona identifikatzea lortu genuen. Ezaguna zen jendea erail zutela Amara inguruetan, baina ez han utzi zituztela lurperatuta. Ikusia dugu Polloeko hilerrira eramaten dituzten pertsonen erregistroak, baina antza, ez zituzten guztiak eraman.
Zein motibazio duzu lan honetan?
Beti aritu naiz mundu honetan baina aparteko motibazio bat ere badago gai honetan: ahaztuak dira. Guztiok biktimetaz hitz egiten dugun testuinguru batean, eta tragediaren balioak orainaz hitz egiteko eta etorkizuna planifikatzeko guztioi balio behar digula onartzen dugunean, ezin da errepresio frankista alde batera utzi, jende askori eragiten dio eta proportzioak ez dira nahikoa ikertu. Atal belikoak baino, gehiago interesatzen zaizkit ondasunen espoliazioak, alde egin behar izan zuen jendea, edota etxeko gizona hil ondoren emakume bat bost seme-alabarekin aurrera nola atera zen ikustea. Ez hitz egin zein muniziorekin hil zuten: Nola atera zen familia hori aurrera? motibazio halako gauza asko dira.
Eta maila pertsonalean?
Azken batean, nire historia da, ez beste batzuena. Ni Laskaibarrekoa naiz, eta umetan, CAF gainean balen zorroak aurkitzen genituen. Ez da historiaurreko gauza bat; nire gurasoei hitz egiten entzun diedan gai bat da. Ez da hain historia urruna. On Zesareo Ugarte gure sendiko medikua zen, eta bere aita hil zuten pertsoak artatu behar izan zituen. Hori ikusteak, hain urruna ez den mundu batekin konektatzen laguntzen dit. Extremaduratik Goierrira etorri diren etorkinez inguratuta gaude, euren sorterrian antzerako istorio bat utzi zutenak. Hori guztia lotuta dago. Diktadura, salbuespen egoerak… edota gure geografian gertatutako mila istorio. Gure historia da: giza eskubideen urraketaz ari garenean, distantziak ez du lekurik; ez distantzia tenporalak ez geografikoak. Txilera noa, baina ez dago distantziarik. Ez dago urrun: gai hauetaz ari garenean, ezer ere ez dago urruti. 
