«Europa osoan gurtzen zen ama jainkosa baten fosil biziduna da Mari»
Ataunen izan da Paul Urkijo (Gasteiz, 1984), ‘Irati’ filma aurkezten. Maitasun istorioa dela aitortu du, baina ez pertsonen artekoa bakarrik, baizik kulturari, euskarari, euskal mitologiari maitasuna adierazten diona.
Paul Urkijo zinema zuzendari gasteiztarra, joan den larunbatean, Ataungo Herri Antzokian. // Argazkia: Aimar Maiz Irati filma aurkeztera etorri zara Ataunera [larunbatean]. Aparraldiak jarraitzen du?
Olatua ari da apaltzen, jada urtebete egin du hemendik hara, mundu guztiko festibaletan. Oraindik badauzkagu jaialdi pare bat, baina baretzen ari da.
Espero zenuen halako oihartzuna?
Beti daukazu esperantza pelikula gustatuko dela. Beti esaten dut, nik publiko moduan sufritzen dudala, ni publikoa naizelako. Ikustea gustatuko litzaidakeena egiten dut, era batean. Orduan, espero duzu jendeari gustatuko eta interesatuko zaiola buruan daukazun hori. Nik uste, hori zuzendari guztiek pentsatzen dugula. Sitgeseko estreinalditik bertatik, sekulako harrera izan zuen, eta geroztik berdin jarraitu du.
Euskaraz egin den film ikusiena da. Zer da hori zuretzat?
Gozada bat, oso pozgarria. Genero fantastikoa oso herrikoia da, zinemetan gehien ikusten dena; bai beldurrezkoak, bai super heroienak eta fantasiazkoak oso arrakastatsuak izan ohi dira. Justu euskarazko pelikula bat, euskal mitologiari buruz, eta fantasiazkoa: popularra izateko osagaiak ditu. Aretoetan oso ondo funtzionatu du, estatu mailan oso arrakastatsua izan da, euskarazko eta generozko pelikula bat izanda harrigarria ere bai. Nazioartean ere bai, plataformetan ere estreinatu da, eta oso ondo joan omen da.
Modaz gain, beste zerbait izango da. Zein da osagai sekretua?
Ez dakit. Egia da pelikula zintzotasun eta garbitasun guztiz egin dudala. Beti esaten dut amodiozko pelikula bat dela, baina ez pertsonen artekoa bakarrik, baizik kulturari, euskarari, euskal mitologiari maitasuna adierazten diona. Eta nik uste jendeak hori nabaritu duela, maitasun hori ailegatu zaiola, eta hunkitu egin du. Askok esan didate negarrez atera direla, euskal mitologiari buruz gauza gehiago irakurtzeko interesarekin… Osagai hori inportantea da.
Ataunera umetan etorri izan omen zinen, noiz edo noiz.
Txikitan gurasoekin etorri izan nintzen noizbait. Txangoak egiten genituen, Euskal Herriko leku askotara, eta behin hona izan zen. Baina Ataun ez nuen ondo ezagutzen. Barandiaran, pertsonaia moduan, geroago ezagutu nuen. Txikitatik, beti eduki izan ditut Euskal Herriko mitologiako ipuinak, baina ez nekien nor zen Barandiaran. Geroago, irakurtzen eta ikertzen hasitakoan konturatu nintzen Ataungoa zela. Bueltatu nintzen hemengo museoa ikustera.
Gaur Ataunen egotea ez da, hala ere, kasualitatea. Hemen mitologia lantzen dute.
Guztiz zentzuzkoa ikusten dut Ataunen egotea. Barandiaranek jasotako material horri guztiari maitasuna diozue hemen: bere figurari, berak jasotako ipuinei… Mitoaldia dago, eta ni ere horren parte naiz. Konektatu beharreko piezak dira.
Ipuinetatik jaso omen zenuen mitologiarekiko zaletasuna.
Txikitan fantasia maite nuen, edozein motatakoa eta mundu guztiko mitologietakoa. Baina egia da Euskal Herrikoa neure eta oso gertuko sentitzen nuela. Mendira joaten ginenean, han zeuden basoetan Basasajauna, erreketan lamiak eta kobazuloetan Mari. Historiak kontatzeko nire erreminta marrazkia izan da. Aurrerago, zinemaren lenguaia ikasi nuen, eta hor aurkitu nuen erreminta potenteena, eta hau da orain nire ogibidea.
«Txikitan fantasia maite nuen, edozein motatakoa eta mundu guztikoa»
«Guztiz zentzuzkoa ikusten dut Ataunen egotea. Barandiaranek jasotako material horri guztiari maitasuna diozue hemen»
«Niretzat ohorea da munduan zehar gure kultura eta historia hedatzea«
Zein ipuin dituzu gogoan?
Gogoratzen naiz Ingumaren ilustrazioak egiten nituela; Gaueko, Akerbeltz, horrelako munstroak, Tartalo asko gustatzen zitzaidan… Kobazuloetara joandakoan Sugaar, Mari… asko marrazten nituen. Oso kuriosoa da: orain, ponentzia batzuetan nire txikitako marrazkiak erakusten ditut, eta pelikulan agertzen diren pertsonaien proiekzio figuratiboak oso berdinak dira, estetikoki. Txikitatik buruan neuzkan irudi horiek egin ditut pelikulan.
Gurasoen papera, beraz, berebizikoa izan zenuen: txangoak, ipuinak, bertako parte izan…
Nik uste hori belaunaldi kontu bat dela, Euskal Herrian 1970-80-90 hamarkadetako jendeak jaso duena. Egon zen ikastoletan, edo herri mugimenduaren partetik, gure kulturari maitasuna erakusteko forma hori. Adibidez, Barandiaranen ipuinak 1980ko hamarkadan argitaratu ziren, Elkarren lanari esker; Patxi Errementariaren ipuinaren edizio karratu hori badaukat, aspaldikoa. Gero Errementari pelikula egin nuen hartaz. Influentzia horiek jaso ditugu belaunaldi horietako jende guztiak.
Transmisioa orain zu ari zara egiten, eta ez Euskal Herrian bakarrik, mundu mailan baizik.
Niretzat ohorea da munduan zehar gure kultura eta historia hedatzea. Baina oso polita da aurkitzea, baita ere, mitologiari buruz hausnartzen hasitakoan edo beste ikertzaile batzuk irakurritakoan, nola oso berdintsuak garen. Azkenean, mundu guztiko jendea oso berdinak gara, eta kontatzen ditugun istorioek konexio oso berdintsuak dituzte.
Aldi berean, Euskal Herrian ari zara erakusten geuk geure buruaz, herri bezala, ez dakizkigun mila kontu: historiaz, mitologiaz, iraganaz, kondairez.
Gustatzen zait pelikuletan mami edo estrakto asko sartzea, informazio eta detaile asko. Joko bat izango balitz bezala da, jendeak elementu batzuk aurkitzeko. Adibidez, Errementari-n Goñiko Teodosioz hitz egiten dutenean, bere katebegiak, San Migel eta horrelako detaileak. Nahiz eta gero pelikularekin zerikusirik ez eduki, sartzea gustatzen zait. Mamia eta testuingurua ematen dio. Eta Irati-ren kasuan ere bai, noski.
Esana duzu Irati ez dela lan historiko bat, ez dela lan mitologiko zurruna ere. Denetarik dagoela. Ba al da marra garbirik bi eremuen artean, bereziki Euskal Herriaren kasuan?
Pelikulak, azkenean, leiendaren eta historiaren artean nabigatzen du. Orreagako guduaren garaia erdi legendarioa da. Gainera, Euskal Herriko historia oso politizatua egon da; nondik ikusten den, oso ezberdina da. Baina geroz eta informazio gehiago daukagu.
Alde batetik, saiatzen naiz historialarien informazioa jasotzen. Igual ez da guztiz fidelki txertatzen, baina keinu bat egiten diot beti. Kasu honetan, erdi fantasiazkoa eta erdi historikoa izanik, saiatu naiz gudarosteak nola ziren erakusten, nola izan zen guda, Iruñeko Erresumako familien eta Banu Qasi musulmanen arteko harremana, oso jende gutxik dakitena… Hori, orain dela gutxira arte, tabu modukoa izan da, Espainiako Errekonkistaren mitoarekin talka egiten duelako.
Eta mitologiaren aldetik?
Alde horretatik, ikerketa antropologiko asko dago gure mitologiaren inguruan. Ez da betiko Mari sorgin edo aztia, kobazuloan bizi dena… Ez. Saiatu naiz aspektu antropologikoan, ama jainkosa, amalur preindoeuroparraren irudia ezartzen. Marik niretzat daukan edertasun eta inportantzia handiena hori da: Europa osoan gurtzen zen ama jainkosa baten arrasto edo fosil biziduna da, elezaharren bitartez mantendu dena, euskarari esker. Hori ere, era batean, islatu eta balorea eman nahi izan dut.
